Pierwsze haiku po japońsku

Udając się do Kraju Kwitnącej Wiśni pragnęłam poznać tak wiele tradycyjnych form sztuki, czy sportu jak tylko się da. Na mojej liście priorytetowe miejsca zajmują nauka gry na koto, strzelania z łuku kyuudou, poznanie ceremonii herbaty sadou itp. Na zajęcia z pisania poezji trafiłam przypadkiem, bo wcześniej nie myślałam nawet, że moje zdolności językowe mi na to pozwolą. Przed przyjazdem ledwo potrafiłam sklecić porządne zdanie, a już wiersze pozostawały daleko poza moim zasięgiem! Jednak ta bariera powoli zaczęła zanikać i jak dostałam zaproszenie to pomyślałam: czemu nie spróbować? Będzie zabawnie! Nawet jeśli nie dla mnie to z pewnością dla osób mnie słuchających xD

Nazwę formy poetyckiej haiku (俳句) zna wielu Polaków i niekoniecznie związanych z kulturą Japonii. Nawet moja mama ją kojarzy, bo jest zapaloną rozwiązywaczką krzyżówek :) Jednak niewielu wie skąd haiku się wywodzi, albo jak się je pisze.

Na wstępie kilka słów o tym skąd ono się wzięło. Japonia ma długą i bogatą kulturę, jeśli chodzi o spisywanie wierszy. W tym samym okresie, kiedy Polska przechodziła chrzest, czy koronację Bolesława Chrobrego trwał japoński antyk, czyli okres Heian (794-1185). Wtedy to każdy arystokrata musiał posiadać umiejętność pisania wierszy. Tradycja trwała, sztuka pisania zmieniała się wraz z epokami i modami. Aż nadeszła epoka Edo (1603-1868) - czas gejsz i samurajów. Oraz Matsuo Bashou - twórcy poezji haiku. W Japonii komponowanie poezji należało do rozrywek, były one tworzone na spotkaniach towarzyskich. Czasami były to huczne spotkania, gdzie lało się sake, kiedy indziej refleksyjne sesje. Korzystano wtedy z formy haikai no renga, czyli żartobliwej pieśni wiązanej. Najważniejszy był początek, ponieważ określał tematykę i nastrój całego poematu. Proces kompozycji wyglądał następująco:

• układano hokku (発句), czyli wstęp (z którego bezpośrednio powstało później haiku, jako samodzielna forma) o liczbie sylab: 5 + 7 + 5
• odpowiedzią na to było waki (dosł. kolejny wers) o liczbie sylab 7 + 7
• tak powstawała pierwsza zwrotka
• w ten sam sposób komponowano kolejne zwrotki

Wspomniany wcześniej Matsuo tworząc notatki z owych spotkań, uznał, że w zaledwie pierwszych 17 sylabach można oddać całego ducha wiersza. Oprócz zasady wedle, której haiku składa się z 17 sylab podzielonych na 5+7+5, inną bardzo ważną jest używanie słów związanych z porami roku, czyli kigo (季語).

Wszystkie te informacje były mi znane zanim wzięłam udział w zajęciach z pisania haiku, które odbyły się 2.04 w sobotę w mieście Fujieda(藤枝市), sąsiadującym z Yaizu. Zostałam zaproszona na nie przez bardzo sympatycznych misjonarzy mormonów: Brazylijczyka Cohea i Amerykanina Walkera, więc zebrała się taka międzynarodowa grupa. Poza naszą trójką, łącznie z nauczycielką - resztę stanowili Japończycy w podeszłym wieku. Nasz zapał do nauki i zachwyty nad pięknem haiku, jako poezji bardzo im pochlebiały, bo niestety najmłodsze pokolenie tubylców raczej go nie przejawia. Oczywiście na początku nauczycielka przedstawiła nam ogólne zasady i rozdała kartki z użytecznymi słowami kigo. Zadeklamowała też dwa wiersze mistrza, którego nazwiska do tej pory nie znałam, a same wiersze były dla mnie dość enigmatyczne. I w gruncie rzeczy... to było tyle. Przez całe zajęcia mozoliłam się nad skleceniem czegoś po japońsku i moje wypociny nijak nie chciały przybrać ostatecznej formy. Udało mi się zacząć, czyli napisałam dwie linijki (5+7), ale w żaden sposób nie umiałam stworzyć sensownego zakończenia. Moja wersja:

風に舞う

花びらを見て

I tu się moja poezja zacięła, o ile w ogóle można to nazwać wierszem. Nauczycielka widząc moją sfrustrowaną minę zaproponowała mi pomoc i zaledwie rzuciła okien, by stwierdzić, że fajnie, ale te dwie linijki można wyrazić jednym słowem, które zresztą miałam na kartce z kigo, czyli 花吹雪. Przeczytała pozostały członkom grupy, co napisałam, spytała do czego się odnoszę i stworzyła coś takiego:

駿河路の

切なにめぐる

花吹雪

Tak jakby moje, ale całkiem nie moje, bo nic tam nie zostało z tego co napisałam. Nie dostałam też żadnego wyjaśnienia, dlaczego tak a nie inaczej. Trochę rozczarowujące. Ale jakby nie było mój japoński jeszcze raczkuje, a już na pewno nie spodziewałam się, że uda mi się stworzyć haiku za pierwszym podejściem :) W ciągu trwania zajęć mój los podzielili inni członkowie spotkania. Każdy otrzymał zmiany zaproponowane przez naszą nauczycielkę, mniej lub bardziej inwazyjne. Podczas analizy jednego z wierszy jedną ze wskazówek uznałam za dość ważną: należy wyważyć elementy radosne i smutne, zachować harmonię. Na koniec zajęć dostaliśmy pracę domową: napisać 5 poematów dotyczących wiosny lub nadchodzącego lata. Już niedługo odbędą się kolejne, więc trzymajcie za mnie kciuki :)

Na koniec jeszcze dla innych pasjonatów haiku po japońsku, lista kigo! Uprzedzam, że jest ich dość sporo. Dla osób nie zainteresowanych haiku, ale nauką japońskiego też mogą okazać się pomocne. Japończycy mają szczególny stosunek do pór roku, a także związanych z nimi zmianami - deszcz można nazwać na wiele różnych sposobów. Uznawana u nas rozmowa o pogodzie, która jest najłatwiejszym sposobem na nawiązanie dialogu - w Japonii nieco się komplikuje :P

立春 (risshun) pierwszy dzień wiosny wedle kalendarza księżycowego. Wedle kalendarza słonecznego to ok. 4 lutego

春 (haru) wiosna

旧正月 (kyuushougatsu) Nowy Rok w kalendarzu księżycowym

針供養 (harikuyo'u) Festiwal Pamięci Złamanych Igieł, na razie dla mnie tajemnicze święto obchodzone ok. 8 lutego (lub 8 grudnia), w przyszłości postaram się opowiedzieć o nim więcej, bo pierwszy raz natknęłam się na tą nazwę na kartce z kigo, więc sama jestem ciekawa jak się je obchodzi :)

花見 (hanami) znane każdemu podziwianie kwiatów wiśni z kocyków pod nimi rozłożonych, radośnie przy tym popijając procentowymi trunkami ;)

入学式 (nyuugakushiki) ceremonia wstąpienia do szkoły, bowiem w japońskich placówkach rok szkolny zaczyna się właśnie wiosną

バレンタインデー (barentaide-) walentynki - tak samo jak u nas obchodzone 14 lutego jednak dziewczęta obdarowują lubianych przez siebie przedstawicieli płci przeciwnej czekoladkami

雛市 (hinaichi) targ, na którym sprzedawane są przedmioty używane na Hina Matsuri

雛祭り (hina matsuri) odbywa się 3 marca i jest świętem poświęconym dziewczynką. M.in. wystawia się, wtedy piękne lalki dworu cesarskiego odziane w szaty z epoi Heian

雛納め (hinaosame) przygotowanie lalek hina do spoczynku na kolejny rok

早春 (soushuun) początek wiosny

春めく (harumeku) gdy chłód zaczyna odpuszczać, a pogoda staje się coraz bardziej wiosenna

麗らか (uraraka) spokój, gdy niebo się rozpogadza i rozjaśnia

暖か (atataka) czas po Higan, kiedy wiosna jest już ciepła

春一番 (haruichiban) czas po Risshun, gdy po raz pierwszy zaczyna wiać silny, południowy wiatr

春疾風 (haruhayate) silny podmuch wiatru wiosną

東風 (kochi) wiatr wiejący wiosną ze wschodu

菜種梅雨 (natanetsuyu) długi deszczowy kres wczesną wiosną

紫雲英 (genge) trudno znaleźć nazwę tej rośliny po Polsku, ale tłumacząc z angielskiego byłby to traganek japoński; ma fioletowy kolor

朧月 (oborodzuki) delikatnie zamglony księżyc przez wiosenną mgłę

霞む (kasumu) zjawisko, gdy niebo jest zamglone i nie do końca widoczne, wiosenne mgła

啓蟄 (keichitsu) dzień, w którym owady zahibernowane na zimę wreszczcie budzą się ze snu

春雨 (harusame) padający wiosną "kapuśniaczek"

卒業 (sotsugyou) zakończenie roku szkolnego, kursu, studiów również odbywa się w Japonii wiosną

伊勢参り (ise mairi)  składanie wizyty w chramie Ise Jingu - kiedyś było bardzo popularne, zwłaszcza wiosną 

彼岸 (higan) tydzień, w czasie którego równonoc wiosenna przypada na sam jego środek; święto buddystyczne

春分の日 (shunbun no hi) środkowy dzień Higan, a także równonoc wiosenna, czyli w tym roku był to 21 marca i jest to dzień wolny od pracy :D

入学 (nyuugaku) wstępowanie do szkoły, na uczelnię itp

憲法記念日(kenpoukinenbi) rocznica ustanowienia konstytucji z 22 roku ery Shouwa przypadająca na... 3 maja :P też święto i dzień wolny od pracy, część tzw. Golden Week, który właśnie się zaczął

drzewka sakury i kwiaty rzepaku często sadzone są w swoim sąsiedztwie

遠足 (ensoku) krótka wycieczka

春暁 (shungyou) wiosenny świt

春寒 (harusame) jest już wiosna, ale jeszcze jest zimno

春時雨 (harushigure) wiosenne nagłe oberwanie chmury

菜の花 (na no hana) żółte kwiaty rzepaku

桜 (sakura) wiśnia japońska, której chyba nikomu przedstawiać nie trzeba? ;)

山笑ふ (yamawarafu) określenie gór pokrywających się przepysznie świeżą zielenią kiełkujących liści

焼野 (yakeno) to, co w Polsce jest plagą i podstawą wielu pożarów, czyli wczesnowiosenne wypalanie pól

若緑 (wakamidori) świeży odcień zieleni, jakim pokrywają się np. sosny

春眠 (shunmin) sen, który wcale nie jest odświeżający; niemożność zażycia odpoczynku wiosenną nocą

風車 (kazakuruma) dziecięcy wiatraczek

梅

ふらここ inna nazwa huśtawki (ブランコ), ale także ma związek z wystawami lalek z okazji Hina Matsuri i Kodomo no Hi

春ショール (harusho-ru)szal, bądź chusta o trójkątnym lub czworokątnmy kształcie noszona przez kobiety wiosną

梅 (ume) czyli śliwa, od której zaczęło się podziwianie kwiatów drzew, bowiem zanim Japończycy wpadli na Hanami - Chińczycy przywieźli im swoją tradycję obserwowania kwiatów śliwy właśnie. Kwiaty śliwy kwitną, zanim jeszcze wypuszczą liście wczesną wiosną. Ich kwiatki też mają 5 płatków i bardzo silny zapach.

桃

梅が香 (umegaka) ładny zapach kwiatu śliwy

桃 (momo) brzoskwinia, która także zakwita wiosną, a jej kwiaty mają 5 płatków i kolor różowy

花吹雪 (hanafubuki) deszcz opadających płatków sakury

花衣 (hanagoromo) odświętny strój, jaki
kobieta zakłada z okazji Hanami

馬酔木 (asebi) pieris japoński, który zakwita wiosną. Krzew o białych, dzwoneczkowatych kwiatach, które zwisają w gronach. Mają silną truciznę, która może powalić nawet konia (przepisałam dosłownie z kartki z kigo, jaką dostałam, ale nadal nie wiem jak te informacje miałyby mi pomóc w pisaniu haiku xD)

囀 (saezuri) ptasi, radosny (entuzjastyczny?) trel

蛙 (kawazu) to inna nazwa żaby znanej głównie, jako kaeru (かえる). Mi żaby kojarzą się głównie z latem, gdy nocą można usłyszeć ich kumkanie i ten sam problem mają Japończycy, którzy nie bardzo widzą w niej kigo związane z wiosną (a przynajmniej jest w internecie dużo zapytań, czemu to wiosenne słowo). Moje ksero z kigo jest niepełne, więc nie do końca rozumiem, ale według tego ile udało mi się zrozumieć ma coś wspólnego z regionalnymi bóstwami deszczu i pól ryżowych? Mam zamiar dopytać, o co chodzi, ale może ktoś z Was się orientuje? :)

おたまじゃくし (otamajakushi) kijanka

trznadel łąkowy

頬白 (hohojiro) według Google- trznadel łąkowy. Ptaszek niewiele większy od wróbla o rudawym upierzeniu i białej obwódce wokół oczu.

谷渡 (taniwatari) śpiew słowika, który przelatuje z jednej doliny do drugiej

鳥雲に入る (torikumo ni iru) chmara ptaków powracających z południa z nastaniem wiosny przypominająca chmurę

山桜桃の花 (yusura no hana) krzew liściasty z rodziny różowatych, który wiosną zakwita na biało bądź różowo

雲雀 (hibari) w wolnym tłumaczeniu: "chmurny wróbel", czyli skowronek ^^ Również ptaszek niewiele większy do wróbla, który śpiewa, latając wysoko na niebie.

燕 (tsubame) to jaskółka, czyli ptaszek z długim rozwidlającym się ogonem. W Japonii również migruje na południe, wracając na północ wiosną.

燕の巣 (tsubame no su) jaskółcze gniazdo - jaskółki wracają z południa zawsze w to samo miejsce i tam odbudowują swoje gniazdka

木の芽 (ko no me) określenie kiełków, pędów drzew, które wyrastają wiosną

薄氷 (usurai) cienki lód - lód, który jeszcze zalega wczesną wiosną

凍て解け (itedoke) kiedy mróz odpuszcza i zamarźnięta ziemia budzi się do życia

春灯 (shuntou) światełko (lampki, świecy, pochodni) wiosenną nocą

辛夷 (kobushi) magnolia japońska; wczesną wiosną zanim wypuści liście kwitnie dużumi, białymi kwiatami o sześciu płatkach

桜桃の花 (outou no hana) kwiaty czereśni

蒲公英 (tanpopo) czyli mniszek -ten mały żółty kwiatek, który również jest bardzo popularny w Polsce. W Japonii widziany głównie jako przydrożny albo rosnący wzdłuż koryta rzeki; również żółty jak u nas, bądź białego koloru

公魚 (wakasagi) niegdyś ryba charakterystyczna głównie dla stawów i jezior Hokkaido, obecnie o wiele bardziej popularna, bo żyjąca nawet w Ameryce. Sławna z tego, że łowi się ją w przeręblach na zamarzniętych jeziorach.

袋角 (fukurodzuno) zrzucanie starego poroża przez jelenie, które odbywa się od późnej wiosny po wczesne lato

鶯 (uguisu) czyli słowik; w europejskiej kulturze również kojarzony z wiosną i miłością :) Według Japończyków ptak, który obwieszcza nadejście wiosny; wczesną wiosną na równinach można usłyszeć jego trel (właśnie ten 囀)

鳥帰る (torikaeru) oprócz żurawi wracając również inne ptaki, gdy nadchodzi wiosna

百千鳥 (momochidori) odprężający, a zarazem radosny śpiew ptaków wiosną

鶴帰る (tsurukaeru) żurawie, które odleciały i spędziły zimę na południu, wracają na północ wraz z nadejściem wiosny - coś jak u nas bociany

亀鳴く (kamenaku) mówi się, że wiosną samiec żółwia wydaje dźwięki wabiące samicę, ale to nie prawda (chyba coś jak u nas legenda o tym, że umierający łabędź wydobywa z siebie najpiękniejszy śpiew na świecie, a to nie prawda, bo łabędzie nie śpiewają)

猫の恋 (neko no koi) marcowanie kotów <3

蝶 (chou) motyl: wiosenny owad, który pojawia się już wczesną wiosną, a dokładnie dwa jego gatunki (prawdopodobnie) dostojka dafne 紋蝶(monchou) oraz szlaczkoń erate 紋黄蝶 (monkichou)

蛤 (hamaguri) nazwa jednego z ulubionych małży Japończyków; przyrządza się z nich sushi a białe muszle tradycyjnie służyły, jako pionki do go

若布 (wakame) od czasów starożytnych bardzo popularny glon jadalny

目刺し (mezashi) suszone rybki nadziewane na szpikulce ze słomy i bambusa

白子 (shirasu) o tym już wspominałam przy okazji opowiadania o specjałach kulinarnych Yaizu: jest to narybek, zazwyczaj sardynek, ugotowany i wysuszony, podawany w sałatkach albo z ryżem

鰊 (nishin) śledź: w swoim wiosennym okresie lęgowym zbiera się w ogromną ławicę przy zachodnim brzegu Hokkaido

土筆 (tsukushi) według Google to skrzyp, a opisany został tak: przypomina kształtem pędzel wypełzający spod ziemi xD

6.05.2016, 安巣